In De Cirkel 61 introduceert Hans Knibbe de term verlicht burgerschap: “Vanuit verlichting als startpunt is de verlichte burger zich bewust van zijn intrinsieke en diepe verbondenheid met de maatschappij waarin hij leeft”. Hij stelt: “De verlichte burger herkent het appel van de wereld, schuilt daar niet voor en ontwikkelt een respons daarop vanuit verlicht zicht”.
In het kader van verlicht burgerschap, het besef van deze intrinsieke verbondenheid en het ontwikkelen van een respons vanuit verlicht zicht, ben ik enthousiast over het boek Actieve hoop – Hoe de chaos onder ogen zien zonder gek te worden – van Joanna Macy en Chris Johnstone. Joanna Macy is al decennialang de vrouw achter ‘Het werk dat weer verbindt’, een baanbrekend kader voor persoonlijke en sociale verandering. Zij is student boeddhisme en is een expert in systeemtheorie. Chris Johnstone is begonnen als arts en geeft cursussen in de psychologie van duurzame ontwikkeling. Zij volgen volgens eigen zeggen ‘de levensstroom die dag en nacht door hun aderen stroomt en die dezelfde is als die door de wereld stroomt’ (citaat van Tagore).
De schrijvers willen met hun boek bijdragen aan een leefbare planeet, vooral voor degenen die na ons komen, door verantwoordelijkheid te nemen vanuit onze verbondenheid met al het leven. Ze beschrijven een, op ervaring gebaseerde, methode. Zij willen laten zien hoe we ons vermogen om de crisis onder ogen te zien kunnen versterken, zodat we er met onverwachte veerkracht en creativiteit mee kunnen omgaan. Joanna Macy en Chris Johnstone zijn geinspireerd door het Tibetaans boeddhisme. Het boek heeft daardoor een voor mij herkenbare spirituele basis. Ik wil hier verkennen of en hoe het boek bij verlicht burgerschap aansluit.
Wat is actieve hoop? Hoop gebruiken de auteurs hier niet in de betekenis van hopen dat iets gebeurt, waarvan de andere kant is vrezen dat iets juist niet gebeurt. Dat noemen zij passieve hoop. Zij gebruiken hoop in de zin van verlangen, het verlangen naar een wereld zoals we die graag zouden willen; een wereld waaraan we kunnen bijdragen vanuit onze diepste waarden. Deze hoop gaat over actief realiseren waarop we hopen.
De ondertitel van het boek luidt: Hoe de chaos onder ogen zien zonder gek te worden. Deze chaos heeft be- trekking op het grote aantal problemen waarmee de wereld op dit moment te kampen heeft. De schrijvers noemen onder andere uitputting van hulpbronnen, klimaatverandering, sociale ongelijkheid en oorlog, massale uitsterving van soorten. Normaalgesproken te veel om naar te kijken en dus wenden we ons af en houden we ons er liever niet mee bezig.
Maar we kunnen ons ook toewenden en deel willen zijn van de oplossing. De schrijvers geven aan dat we acties kunnen uitvoeren om te redden wat er te redden valt. Of we kunnen nieuwe, meer milieu- en sociaalvriendelijke structuren ontwikkelen. Maar zonder diepere waarden die deze activiteiten onder- steunen zullen deze twee soorten acties geen wortel schieten, omdat het fundament ontbreekt. Daarvoor is een bewustzijnsverschuiving nodig, waarbij het zwaartepunt in ons hart komt te liggen, in onze waarden en onze visie op de werkelijkheid. In ons hart vinden we onze bron van mededogen en onze al- verbondenheid. Zowel reddingsacties, nieuwe structuren als bewustzijnsverschuiving zijn nodig, en deze drie samen noemen ze de Grote Ommekeer. Wat betreft de bewustzijnsverschuiving hanteren de schrijvers als belangrijkste uitgangspunt dat we al verbonden zijn met alle leven.
Omdat velen van ons het gevoel van verbinding met de wereld en de aarde zijn kwijtgeraakt en we ons vaak daarnaar gedragen, hebben de schrijvers een methode ontwikkeld om de bewustwording van deze verbondenheid te versterken. De methode kent vier stadia (zie afbeelding[i]). Het doorlopen van de vier stadia helpt ons te openen voor onze verbondenheid met de wereld en de aarde en deze verbondenheid meer te vertrouwen. Dit vertrouwen versterkt ons bodhicitta, de intentie om te handelen in het belang van het welzijn van alle leven, voorbij ego-belang. De vier stadia zijn: Vertrekken vanuit dankbaarheid, Onze pijn voor de wereld eren, Met nieuwe ogen kijken, Op weg gaan. We kunnen de stadia bij elke nieuwe uitdaging of crisis in het leven opnieuw doorlopen, en deze herhaling zal ons vermogen om creatief op een situatie te reageren vergroten.
[i] Met dank aan medepadloper Anja Boersma voor de samenstelling van deze afbeelding.
Het dankbaar zijn voor de geschenken die het leven biedt werkt versterkend. Dankbaarheid, het eerste stadium, verhoogt ons gevoel van welbevinden en onze veerkracht. Veerkracht helpt moeilijke realiteiten van het leven onder ogen te zien. Dankbaarheid brengt het beste in ons naar boven. De schrijvers nodigen uit er vaardig in te worden, het veel te beoefenen. Ik herken dit goed in mijn eigen leven: me dankbaar voelen doet me telkens zacht worden en opent mijn hart, ik vind het een prachtige, nabije hulpbron.
Vanuit dankbaarheid en veerkracht wordt het volgende stadium meer toegankelijk: het eren van onze pijn voor de wereld. Bij velen van ons leven aannames die effectief handelen in relatie tot eerdergenoemde problemen belemmeren: ‘Ik geloof niet dat het zo erg is’, ‘het is zo verontrustend dat ik er liever niet aan denk’, ‘eraan denken bedreigt mijn eigen belangen’, ‘ik voel me machteloos,’ enzovoort. Onze instinctieve neiging is om ons te beschermen tegen pijn. En als we ons toewenden naar de chaos zullen we inderdaad tal van emotionele reacties voelen, zoals pijn, schrik, wanhoop, verdriet, razernij, afschuw. Het is belangrijk deze emoties te verwelkomen, te eren en hun boodschap te ontdekken. Kortom, om het lijden onder ogen te zien en te leren niet bang te zijn voor pijn. Als we ons bewust openen voor onze emotionele ervaring valt de last van het onderdrukken van die emoties weg. De schrijvers hebben ondervonden dat, als we niet meer bang zijn voor onze angst en pijn, de relatie verschuift die we met de wereld hebben, wat een diep voedend gevoel van verbondenheid tot gevolg heeft.
Ik vind dit een cruciale aanwijzing, die ik herken in het pad van vrijheid dat ik vanuit Zijnsoriëntatie loop. Ik merk dat ik daardoor minder bang ben, mijn lijden eerder doorzie, en mijn raakbare hart zich meer en meer opent. Het pad gaan maakt me menselijker, meer van vlees en bloed. Er komt ruim- te om me toe te wenden naar de wereld en haar pijn te voelen. Zonder het doorzien van mijn lijden heb- ben mijn acties een ondertoon van een vlucht weg van pijn; dan is actie minder vruchtbaar. Daarom beschouw ik het eren van mijn lijden en dat van de wereld, elke keer opnieuw, als een van de sleutels voor verlicht burgerschap.
Als we niet meer zo geïdentificeerd zijn met ons lijden kunnen we ons identificeren met een geheel, groter dan wijzelf, zo menen de schrijvers. De splitsing tussen zelf en ander, ons gevoel van afgescheidenheid lost op. Het grotere geheel wordt dan een deel van wie wij zijn. Het gaat niet over samensmelten en onze individualiteit verliezen. Integendeel, het gaat over onze unieke rol in een gemeenschap vinden en spelen. Als we onze identiteit verleggen naar een geheel dat ook de aarde omvat lijkt handelen in het belang van de aarde geen opoffering meer, maar wordt dit handelen natuurlijk.
De auteurs stellen dat we door dit ruimere zelfgevoel met nieuwe ogen gaan kijken. In plaats van onszelf te zien als een vaste identiteit met vaste eigenschappen kunnen we onszelf ook zien als een stroom in wording, die participeert aan vele stromen in wording. Dit perspectief opent een groter gevoel voor wat mogelijk is en geeft een nieuw begrip van onze kracht om een verschil te maken. Niet dat het allemaal pais en vree zal zijn. Maar het vergroot ons vermogen om een bijdrage te leveren aan de oplossing van de problemen.
De bodhicitta-intentie betreft alle levende wezens. Wanneer onze belangrijkste prioriteit het welzijn van alle leven wordt, dan zal de wereld zich via ons herstellen, zo stellen de schrijvers. We zullen een bodhisattva[i] zijn, een krijger, met twee ‘wapens’: wijsheid en mededogen. En de wisselwerking tussen wijsheid en compassie kan door ieder op eigen unieke wijze worden belichaamd. Dit sluit aan bij verlicht burgerschap: “de verlichte burger is een bodhisattva” (Knibbe, 2020).
[i] Een bodhsattva is iemand die streeft naar verlichting om het welzijn en verlichting van alle voelende wezens te realiseren door het pad te beoefenen dat vooral bestaat uit ene combinatie van mededogen en wijsheid.
De auteurs wijzen op het belang om bij dit belichamen anders te kijken naar macht en samenwerking. Met anders kijken naar macht bedoelen ze niet macht als het overheersen van anderen, maar het vermogen om samen de chaos waarin we zitten aan te pakken. De co-intelligentie en synergie van het geheel ontstaat dan niet door de actie van een persoon, maar door interactie van alle deelnemers aan een bepaalde samenwerking. Het op synergie gebaseerde samenwerkingsmodel vormt de kern van het boek over actieve hoop: ‘alleen kan ik het niet, maar sá men kunnen we het wel’. Deze vorm van samenwerken geeft kracht. Niet persoonlijk succes, maar teamsucces is het resultaat. Ik word hier erg blij van en ik voel veel zin om samen met anderen deze kunst van samenwerken verder vorm te geven.
Om synergie te bereiken is het belangrijk dat we helder krijgen wat we willen doen voor het welzijn van de wereld. Daarvoor noemen de schrijvers het ontwikkelen van een gezamenlijke visie essentieel; daarbij kunnen we gebruik maken van onze verbeelding. Het verbeelden van een mogelijke toekomst is een betrouwbare manier om vooruit te kijken en is tegelijk wezenlijk voor creatieve antwoorden op nieuwe uitdagingen. Een inspirerende visie voor een doel dat onszelf overstijgt zet ons in beweging en geeft kracht. De schrijvers noemen dit een inspirerende droom. Zo’n droom is de sleutel om gemotiveerd te blijven bij de vele ups en downs die met de uitvoering gepaard gaan. Daarmee zijn we in het vierde stadium gekomen: weer op pad, een gezamenlijk op avontuur gaan.
Mijn hart gaat hier sneller van kloppen. Ik maak deel uit van de leergroep Verlicht burgerschap die zich binnen de zijnskring heeft gevormd (de zijnskring is een gemeenschap van beoefenaren die zich gecommitteerd hebben tot het Zijnsgeoriënteerde pad, red.). Hoe mooi zou het zijn om in deze leergroep een gemeenschappelijke droom te ontwikkelen.
Voor het veranderingsproces waarover de droom gaat moet vervolgens een gunstige context worden geschapen. Dit kan door te zorgen voor steun. Zij geven het voorbeeld van een studiegroep die op drie pijlers is geënt: studie, om meer te leren over een onderwerp, strategie, over de vraag hoe we ons doel kunnen bereiken, en wederzijdse steun. Het laatste is belangrijk omdat we veel verontrustende dingen zullen tegenkomen, en het delen en benoemen van emoties helpt om ze te laten oplossen. De schrijvers zien bodhicitta als de vlam in onze har- ten en geesten die ons leidt en al onze acties verlicht. Steeds wanneer we ons inzetten voor het welzijn van alle levende wezens geven we uiting aan ons moedige mededogen.
In het boek wordt de bewustwording van de al-verbondenheid met de wereld en de kracht van ego- overstijgende samenwerking op een inspirerende wijze uitgewerkt. Voor elk stadium geven de schrijvers oefeningen, visualisaties en reflectievragen. Het boek voedt mijn verlangen om samen te werken met anderen, in de zin van samen creëren. Ik heb nog geen idee welke kant dat op gaat, maar in de eerder genoemde leergroep Verlicht burgerschap zou ik dit graag verder verkennen. Ik vind het boek een aanrader voor ieder die zich vanuit verlichting wil toewenden naar de wereld vanuit het verlangen om bij te dragen aan het welzijn van alle levende wezens.
Literatuur
Knibbe, H. Integratie – Verlicht burgerschap. De Cirkel 61(2020)
Macy J. en Johnstone C. Hoe de chaos onder ogen zien zonder gek te worden, Waerbeke, 2020 www.activehope.info
Westlaan 108
2641 DP Pijnacker (Zuid-Holland)
06 23 33 82 16
marianne.desoet@zijnsorientatie.nl
KVK 27353907
BTW NL02 7501 048 B01
IBAN NL21 TRIO 0212 3311 08
Deze leerruimte is verbonden met de School voor Zijnsoriëntatie, die is in 1987 opgericht door Hans Knibbe. De school is het enige, officiële instituut voor Zijnsoriëntatie, gevestigd in het centrum van Utrecht.